Θεοφάνεια ή Θεοδοσία; – Όταν ο Διόνυσος μετέτρεπε το νερό σε κρασί

Μία από τις αγαπημένες θεότητες των αρχαίων Ελλήνων ήταν δίχως αμφιβολία ο Διόνυσος.

Παρά το γεγονός ότι δεν ανήκε στις κύριες θεότητες του Ολύμπιου πανθέου, οι εορτές προς τιμήν του σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια αποτελούσαν σημαντικά θρησκευτικά δρώμενα.

Στο σύντομο αυτό άρθρο, θα σταθούμε στη λατρεία του Διονύσου στο νησί της Άνδρου, κάνοντας αναφορά σε ένα ιδιαίτερο θαύμα που λάμβανε χώρα στις αρχές του Γενάρη.

Στη συνέχεια, παραμένοντας στο νησί, θα μιλήσουμε για το πως η παράδοση αυτή επηρέασε τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, και για την Μυθικιστική αναβίωση του διονυσιακού θαύματος κάτω από την επιρροή του Ιησού, αυτή τη φορά.

Ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες του τέταρτου και του τρίτου προχριστιανικού αιώνα μαρτυρούν πέραν πάσης αμφιβολίας τη σημαντικότατη θέση που κατείχε η λατρεία του θεού στο κυκλαδίτικο νησί.

Μάλιστα οι ειδικοί υποστηρίζουν πως ο Διόνυσος λατρευόταν στην Άνδρο από τα κλασσικά χρόνια. Ιδιαίτερη μνεία στις σχετικές παραδόσεις κάνουν ακόμα και Ρωμαίοι ιστορικοί και περιηγητές που την επισκέφτηκαν κατά τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα.

Η Διονυσιακή λατρεία και το θαύμα της Άνδρου

Εδώ θα σταθούμε στα όσα αναφέρει στο έργο του ο Γάιος Λικίνιος Μουκιανός, ένα επιφανής Ρωμαίος που έγινε τρεις φορές Ύπατος και παρ’ ολίγον να διαδεχθεί τον Νέρωνα στον αυτοκρατορικό θρόνο.

Το έργο του δεν υπάρχει σήμερα αυτούσιο, διασώθηκε όμως από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (23-79 μ.α.χ.χ [1]).

Ο Μουκιανός, λοιπόν, κάνει λόγο για την Ανδριώτικη γιορτή της Θεοδοσίας.

Αυτή λάμβανε χώρα στον εκεί ναό του Διονύσου, όπου κάθε χρόνο, στις 5 Ιανουαρίου, το νερό που ανάβλυζε από την πηγή του βωμού έπαιρνε τη γεύση του κρασιού.

Σύμφωνα με μία άλλη παράδοση, που επίσης διασώζει ο Μουκιανός, κατά τη διάρκεια των επταήμερων εορτασμών του Διονύσου στο νησί (τα κατ’ Αγρούς Διονύσια εορτάζονταν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας από τα τέλη Δεκεμβρίου έως τις αρχές Ιανουαρίου), το νερό της πηγής του μετατρεπόταν σε κρασί, παρ’ όλα αυτά έχανε τις θαυματουργικές του ιδιότητες μόλις μεταφερόταν σε σημείο όπου δεν είχε πλέον επαφή με το βωμό του θεού[2].

Μία έμμεση αναφορά στο συγκεκριμένο θαυματουργικό γεγονός κάνει και ο σοφιστής Φιλόστρατος [3] στο έργο του “Εικόνες”.

Σε μία από τις διαλέξεις του, κάνει λόγο για έναν πίνακα Ανδριωτών (μτφρ του Δημήτρη Πλάντζου):

Το θέμα του πίνακα είναι το ρεύμα από κρασί που βρίσκεται στο νησί της Άνδρου και οι Ανδριώτες που έχουν μεθύσει στο ποτάμι.

Διότι από τον Διόνυσο η γη των Ανδρίων έχει γεμίσει με κρασί και σκάει και τους το φέρνει στην επιφάνεια σαν ποτάμι….

…θα συναντήσουμε στο τέλος Τρίτωνες στις εκβολές του που μαζεύουν το κρασί με κοχύλια. Πίνουν αρκετό, και το άλλο το φτύνουν ψηλά, και κάποιοι από τους Τρίτωνες έχουν μεθύσει και χορεύουν. Καταφτάνει και ο Διόνυσος με καράβι στο γλεντοκόπι της Άνδρου και το καράβι του έχει πιάσει ήδη στο λιμάνι.

Διόνυσος και Ιησούς: Μία Μυθικιστική σχέση

Στο mythikismos.gr μπορείτε να βρείτε πολλές πληροφορίες αναφορικά με τη σχέση που συνδέει τον Διόνυσο και τον Ιησού, καθώς επίσης και το ρόλο που κατείχε το σύμβολο της αμπέλου στη λατρεία τους.

Εδώ θα αρκεστούμε να αναφερθούμε στις χαρακτηριστικές φράσεις δύο σημαντικών προσωπικοτήτων του πρώτου μεταχριστιανικού αιώνα.

Πρώτος ο Πλούταρχος, που αναφέρει πως η μεγαλύτερη γιορτή των Ιουδαίων της εποχής του έμοιαζε με τις αντίστοιχες προς τιμή του Διονύσου [671C-672C] και δεύτερος ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος, που σημειώνει πως “το ότι οι Εβραίοι ιερείς έψελναν τους ύμνους τους συνοδεία αυλού και τυμπάνων, στεφανωμένοι με κισσό και ότι βρέθηκε στον Ναό ξανθός οίνος, οδήγησε μερικούς στο να φανταστούν πως ο θεός που λάτρευαν ήταν ο Διόνυσος” [Historiae 5.5].

Αργότερα, στα χρόνια του Μεσαίωνα, ο σταυρός εικονιζόταν από τους καλλιτέχνες της εποχής ως άμπελος, ενώ τον 16ο αιώνα ακόμα και ο ίδιος ο Ιησούς αναπαρίστατο σε πίνακες με τη μορφή αμπέλου (βλ. Lorenzo Lotto).

Δισκοπότηρο του 6ου μεταχριστιανικού αιώνα που βρέθηκε στην Αντιόχεια. Η φιγούρα ανάμεσα στους καρπούς των σταφυλιών δεν είναι ο Βάκχος-Διόνυσος, αλλά ο Ιησούς. Το αντικείμενο εκτίθεται σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στη Ν. Υόρκη.

Αναγέννηση και Άνδρος

Οι αιώνες πέρασαν, η Άνδρος εκχριστιανίστηκε και το θαύμα της μετατροπής του νερού σε κρασί ξεχάστηκε.

Όλα αυτά μέχρι τα χρόνια της Αναγέννησης, όταν το έντονο ενδιαφέρον των Λατίνων περιηγητών για την ελληνική ιστορία, ζωντάνεψε και πάλι τις αρχαίες παραδόσεις.

Το 1503 εκδόθηκαν στην Βενετία οι “Εικόνες” του Φιλόστρατου από τον Άλδο Μανούτιο. Το γεγονός αυτό έκανε γνωστό στην Αναγεννησιακή Ιταλία το αρχαίο Διονυσιακό θαύμα.

Εμπνεόμενος από τις σχετικές αναφορές, ο δημοφιλής ζωγράφος Τισιανός (1485-1576) δημιούργησε ένα από τα έργα που έμελλε να τον κάνουν πασίγνωστο σε όλη την οικουμένη, τον πίνακα με τίτλο “Η βακχική εορτή των Ανδριωτών” (βλ. την πρώτη εικόνα του άρθρου).

Στον πίνακά του ο καλλιτέχνης αναπαριστά τα περισσότερα από τα στοιχεία που αναφέρει ο Φιλόστρατος στο έργο του, με το ανέρωτο -κόκκινο από το κρασί- ποτάμι να κυλά και τους νέους να χορεύουν μεθυσμένοι και στεφανωμένοι από κισσό, ενώ στο βάθος διακρίνεται το πλοίο του Διονύσου που καταφτάνει.

Το θαύμα επανέρχεται!

Ο Γαβριήλ Φ. Προβιλέγγιος ήταν ένας καθολικός εφημέριος στο ναό της Παναγίας Φανερωμένης στη Σύρο, που κατά τις αρχές του εικοστού αιώνα συνέγραψε διάφορα έργα για την ιστορία της καθολικής παράδοσης στις Κυκλάδες.

Ένα από αυτά ήταν και το “Ανάλεκτα περί της Καθολικής εκκλησίας εν Άνδρω”, πηγή του οποίου αποτέλεσαν αρχεία και χειρόγραφα της Καθολικής Επισκοπής της Τήνου.

Στα “Ανάλεκτά” του ο Προβιλέγγιος αναφέρεται στον Δομήνικο Δελαγραμμάτικα, γεννημένο στην Άνδρο το 1600, καταγόμενο από αρχοντική οικογένεια και μετέπειτα επίσκοπο του νησιού (1634):

Δομένικος Δε Γραμμάτικα, πεφημισμένης αγιοσύνης ανήρ, περί ου μάλιστα αναφέρουσι διάφοροι χρονολόγοι ότι κατά την ημέραν των Θεοφανίων κατά την ιεροτελεστίαν πηγή τις ύδατος εν Άνδρω ήρχισε να όζη οίνου, και όπερ φαινόμενον εξηκολούθησεν επαναλαμβανόμενον, ως λέγεται, κατ’ έτος εν τη ημέρα των Θεοφανίων επί σειρά ετών. Ως θαύμα εννοείται υποτιθέμενον, δεν είναι πρωτάκουστον εν τη εκκλησιαστική ιστορία τοιούτον συμβεβηκός, διότι και ο άγιος Επιφάνειος αναφέρει παρόμοιον τι επί το ημερών αυτού, εις ανάμνησιν, ως λέγει ούτος, του κατά το τοιαύτην επέτειον ημέρα διαπραχθέντος υπό του Ιησού θαύματος της μετατροπής του ύδατος εις οίνον εν τω εν Κανά της Γαλιλαίας γάμω.

Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο καθηγητής Δ. Κυρτάτας στο έργο του “Ο Διόνυσος στην Άνδρο ή οι μεταμορφώσεις ενός μύθου” (εκδ. Άγρα), “η εορτή των Θεοφανίων σχεδόν συμπίπτει ημερολογιακά με την αρχαία διονυσιακή ημέρα της Θεοδοσίας στην Άνδρο. Αυτό δεν μπορεί να είναι τυχαίο. Ούτε είναι τυχαία η αναβίωση του θαύματος σε ένα καθολικό περιβάλλον. Στην Ανατολική παράδοση, όπως παραμένει καθιερωμένη, κατά τα Θεοφάνεια τιμάται η βάπτιση του Ιησού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Στη Δυτική παράδοση, αντιθέτως, στην εορτή αυτή τιμάται η προσκύνηση των μάγων και το εν Κανά θαύμα της μετατροπής του ύδατος σε οίνο”.

Με λίγα λόγια, έχουμε μία πρώτης τάξεως Μυθικιστική αναβίωση ενός αρχαίου ελληνικού θαύματος, μέσα από έναν καθαρά χριστιανικό μανδύα, αιώνες αργότερα.

Στο βιβλίο του Κυρτάτα θα βρείτε περισσότερες πληροφορίες για τη φημολογούμενη θέση του αρχαίου ιερού του Βάκχου στην Άνδρο, καθώς επίσης και για το ρόλο που έπαιξε ο μεγάλος φιλόσοφος και Διαφωτιστής, Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853), στην εγκαθίδρυση της άποψης ότι ο αρχαίος ναός βρίσκεται κάτω από σύγχρονο χριστιανικό.

Πηγές:

– Ως κύρια πηγή για το άρθρο χρησιμοποιήθηκε η μελέτη του καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Δημήτρη Κυρτάτα, “Ο Διόνυσος στην Άνδρο ή οι Μεταμορφώσεις ενός Μύθου” (Άγρα, 2012)

Σημειώσεις:

[1] Στο κείμενό μου χρησιμοποιώ τα π.α.χ.χ και μ.α.χ.χ που αντιστοιχούν σε “πριν την απαρχή της χριστιανικής χρονολόγησης” και “μετά την απαρχή της χριστιανικής χρονολόγησης”.
[2] Τα θαύματα της μετατροπής του νερού σε κρασί ήταν ευρέως διαδεδομένα και στην κλασσική αρχαιότητα. Ενδεικτικά αναφέρονται οι περιπτώσεις της κρήνης Κισσούσας κοντά στη Θήβα (παράδοση που σχετίζεται άμεσα με το Διόνυσο) και της Ιωνικής πόλης Τέω ή τα όσα διασώζει ο Χιώτης ιστορικός Θεόπομπος (γεν. 380 π.α.χ.χ) αλλά και μεταγενέστερα ο Παυσανίας, για τους άδειους λέβητες που γέμιζε θαυματουργικά ο θεός με κρασί κατά την εορτή των Διονυσίων στην Ολυμπία.
[3] Γνωστός και ως Φιλόστρατος του Νερβιανού. Δίδαξε στην Αθήνα κάτω από την προστασία του αυτοκράτορα Καρακάλλα (211-217 μ.α.χ.χ).