Ινστιτούτο Βενετίας – Διεθνές Συνέδριο: Οι Εξισλαμισμοί κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Εντύπωση και ενδιαφέρον, σε διεθνή κέντρα εξουσίας και δεξαμενές σκέψης, προκάλεσε το διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα «Οι Εξισλαμισμοί κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», που πραγματοποιήθηκε στη Βενετία 19-21 Μαΐου και διοργανώθηκε από το φημισμένο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, το Ινστιτούτο Εξωτερικών Υποθέσεων, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών [εργαστήριο «Εκκλησία και Πολιτισμός» της Θεολογικής Σχολής] και την επίσης φημισμένη Scuola Grande di San Marco.

Το συνέδριο τελούσε υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας του υπουργείου Εξωτερικών.

Το φαινόμενο του εξισλαμισμού εξετάστηκε στο πλαίσιο των σχέσεων του χριστιανικού κόσμου με το Ισλάμ.

Στην κεντρική ομιλία του συνεδρίου με τίτλο «Η ιστορία του φαινομένου των εξισλαμισμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» ο καθ. Εκκλ. Γραμματολογίας του Τμ. Θεολογίας του ΑΠΘ Φ. Ιωαννίδης όρισε με πληρότητα το ιστορικό πλαίσιο του φαινομένου με τις θεολογικές, πολιτικές και κοινωνικές του διαστάσεις.

Οι εξισλαμισμοί παρουσιάστηκαν ως μια πρακτική που υιοθετήθηκε από την οθωμανική διοίκηση βαθμηδόν σε όλη την υπόδουλη επικράτεια.

Χρονολογικά έως την κομβική μάχη του Ματζικέρτ τον 11ο αι. επισημάνθηκε το πνεύμα ανεκτικότητας στη συνύπαρξη Χριστιανών και μουσουλμάνων στην ανατολική βυζαντινή επικράτεια με βάση την κρατική νομοθεσία, από τον ιστορικό F. Lauritzen της Scuola Grande di San Marco.

Στη συνέχεια έγινε αναφορά στην ένταση του φαινομένου κατά τους 15ο-19ο αι. και αναδείχθηκε ο πολιτικο-πολεμικός χαρακτήρας του Ισλάμ με την επέκταση της οθωμανικής κυριαρχίας.

Σχετικά με τη γεωγραφική εξάπλωση του φαινομένου, οι εισηγήσεις αναφέρθηκαν σε ένα ευρύ φάσμα της οθωμανικής επικράτειας.

Ο Αν. Καθηγητής του Δημοκριτείου ΠΘ Ι. Μπακιρτζής παρουσίασε αναλυτικά τη «Συμβολή του ετερόδοξου Ισλάμ στην κατάκτηση και την εμπέδωση της οθωμανικής κυριαρχίας στην Δ. Θράκη από τα τέλη του 14ου αιώνα και εξής».

Ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του ΑΠΘ Μ. Τρίτος μας πρόσφερε ένα πανόραμα των «Εξισλαμισμών στην Ήπειρο και την Αλβανία», ο δρ. Σλαβικής ιστορίας και μέλος ΕΔΙΠ του ΑΠΘ Α. Αθανασιάδης έκανε ιδιαίτερη αναφορά στο ακανθώδες ζήτημα των εξισλαμισμών στα Δυτικά Βαλκάνια και τη διάκριση μεταξύ των όρων «εξισλαμισμός» και «διάδοση του Ισλάμ».

Η φιλόλογος και υπ. διδ. ΑΠΘ Γ. Χριστοδούλου εστίασε στον ρόλο των δερβίσηδων στον εξισλαμισμό χριστιανικών πληθυσμών στη Μ. Ασία με αναφορά στον Πόντο και την Καππαδοκία.

Διερευνήθηκαν όσον αφορά το φαινόμενο του εξισλαμισμού α) τα αίτια β) οι τακτικές και μεθοδεύσεις.

Συγκεκριμένα, διαφωτιστική υπήρξε η εισήγηση του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Salem, ΗΠΑ Αλ. Κύρου μίλησε για τον «Εξισλαμισμό των Χριστιανών υπό Οθωμανική κυριαρχία: και την αποδόμηση της ιστοριογραφίας της “ανεκτικότητας”» και ανέλυσε την στρατηγική του παιδομαζώματος.

Ο καθ. Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Μάλτας Paul Sant-Cassia, με θέμα τον «Κρυπτοχριστιανισμό, στρατηγικές γάμου και τα ασαφή τους όρια στην Κύπρο» («Crypto-Christianity, Matrimonial Strategies, and Fuzzy Boundaries in Cyprus») εξέτασε τις επιγαμίες ως θρησκευτική τακτική επιβίωσης.

Ενδιαφέρουσα αναφορά έγινε στις θεωρούμενες αιρετικές κοινότητες των Ezidi και Kizilbas από την Z. Turkyilmaz.

Αντίστοιχα, ο δρ. ερευνητής A. Corlu επεσήμανε τις τακτικές ως προς τον συμβολισμό και την χρήση των μνημείων στο πλαίσιο της κατακτητικής πολιτικής των Οθωμανών, αναφερόμενος στο παράδειγμα της Αγ. Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως.

Στον θρησκευτικό συγκρητισμό ως πλαίσιο εξισλαμισμού αναφέρθηκαν οι περισσότεροι εισηγητές.

Ιδιαίτερες αναλύσεις παρουσιάστηκαν σχετικά με το φαινόμενο των εξισλαμισμών σε σύνδεση με την εθνική και θρησκευτική ταυτότητα και συνείδηση:

Ο Στέφανος Μυτιληναίος, Δημοσιογράφος, Διπλωματικός Συντάκτης και Γεωπολιτικός Αναλυτής, αναφερόμενος στο «φαινόμενο των εξισλαμισμών στον ελλαδικό χώρο την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», επικαλέστηκε ιστορικές μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες οι εξισλαμισθέντες αντιμετωπίσθηκαν ως Τούρκοι, ενώ οι ίδιοι, ελληνόφωνοι και με ελληνικά επίθετα, διακήρυσσαν στους ομοεθνείς τους την ελληνική τους προέλευση.

Ο Στέφανος Μυτιληναίος του TRIBUNE υπό το βλέμμα του καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών, αρχιμανδρίτη Αρίσταρχου Γκρέκα.

Παράλληλα ο κρυπτοχριστιανισμός καταδεικνύει τη διατήρηση της θρησκευτικής ταυτότητας παρά την φαινομενική αποστασία.

Στην κατάθεση της οικογενειακής του ιστορίας ο ερευνητής Πολιτικών επιστημών και διεθνών σχέσεων Mert Kaya, με καταγωγή από την Αμάσεια του Πόντου, καταλήγει στη διαπίστωση ότι Έλληνες εξακολουθούν να ζουν στην περιοχή (στον Πόντο) και μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών [«Οι Έλληνες είναι ακόμα εδώ»].

Η εν κρυπτώ διατήρηση της χριστιανικής ταυτότητας παράλληλα με τη γλώσσα συνδέεται και με τη διατήρηση πολιτιστικών στοιχείων, όπως η μουσική και τα έθιμα.

Ο Νίκος Μιχαηλίδης, Αν. Καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Missouri αναφέρθηκε στη χαρακτηριστική περίπτωση των Ελλήνων της Τραπεζούντας.

Εκτενείς αναφορές έγιναν για την αντίσταση στον εξισλαμισμό με τη μορφή του μαρτυρίου των Νεομαρτύρων, μέσα στα εργαστήρια μαρτυρίων του Αγ. Όρους και όχι μόνο, και με τη συνδρομή προσωπικοτήτων που συνέβαλαν σε αυτή, όπως ο Νεκτάριος Τέρπος, Κοσμάς Αιτωλός, Σοφιανός Δρυΐνουπόλεως σύμφωνα με την ανάλυση του ομότιμου καθ. ΑΠΘ Μ. Τρίτου, και ο Γρηγόριος Ε΄, στην καίρια συμβολή του οποίου ως αλείπτη εξισλαμισθέντων ορθοδόξων εστίασε ο καθ. Σλαβολογίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Κ. Νιχωρίτης.

Η καθ. Εκκλ. Ιστορίας του Τμ. Θεολογίας ΑΠΘ Ε. Αμοιρίδου στην εισήγησή της με θέμα «Εξισλαμισμοί: πολιτική πράξη, προσωπική επιλογή» διερεύνησε την έννοια της θρησκευτικής μεταστροφής, ενώ παράλληλα επεσήμανε ότι παραμένει ακόμη ανοικτό το ζήτημα της δικαίωσης του μαρτυρίου ως προσωπικής επιλογής.

Ο καθ. Αγιολογίας του Τμ. Κοινωνικής Θεολογία και Χριστιανικού Πολιτισμού ΑΠΘ Σ. Πασχαλίδης στην εισήγησή του παρουσίασε με βάση τις σχετικές πηγές την πορεία των εξισλαμισμών, την έννοια του Νεομάρτυρα, καθώς και την προβληματική για την προσέλευση στο μαρτύριο των αρνησιχρίστων.

Η επ. καθηγήτρια του Τμ. Θεολογίας ΑΠΘ Θ. Χουβαρδά παρουσίασε τη θεολογική θεώρηση του θανάτου ως αντίσταση στην πνευματική αλλοτρίωση του εξισλαμισμού.

Ο καθηγητής του ΑΠΘ, Χρήστος Αραμπατζής.

Τέλος, ιδιαίτερη ενότητα αφιερώθηκε αντι-ισλαμική γραμματεία.

Ο καθ. Εκκλ. Γραμματολογίας του ΑΠΘ Χ. Αραμπατζής αναφέρθηκε στα επώνυμα και ανώνυμα κείμενα και τον ανασχετικό τους ρόλο στους εξισλαμισμούς, ενώ η δρ. Α. Καλούδη παρουσίασε το έργο του Κ. Δαπόντε «Φυλακής Εγκώμιον» ως έκφραση της λογοτεχνικής αντίστασης στο φαινόμενο του εξισλαμισμού.

Ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Βενετίας, καθηγητής Βασίλειος Κουκουσάς και ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Εξωτερικών Υποθέσεων, Λουκάς Κατσώνης, στη στρογγυλή τράπεζα στο κλείσιμο του συνεδρίου.

Διαπιστώσεις:

Στην εξέταση των διαφόρων πτυχών του φαινομένου των εξισλαμισμών συνεισέφεραν οι οπτικές επιστημόνων από διαφορετικές ειδικότητες, εθνικότητες: ιστορικών, ανθρωπολόγων, θεολόγων, πολιτικών επιστημόνων, σλαβολόγων.

Επισημάνθηκε η ανάγκη να εξεταστούν οθωμανικές και ελληνικές πηγές για την περαιτέρω τεκμηρίωση του φαινομένου.

Η επικαιρότητα της θεματικής του συνεδρίου σε σύνδεση με τη σύγχρονη πραγματικότητα επισημάνθηκε από όλους τους ομιλητές.

Προτάσεις:

Εκπόνηση ερευνητικών προγραμμάτων και μελετών που θα λαμβάνουν υπόψη ποικίλες πηγές και κείμενα για τη διερεύνηση του φαινομένου.

Έκθεση των έντυπων πραγματειών που διαθέτει το Ινστιτούτο Βενετίας.

Χαρακτηριστική η παρέμβαση του υφυπουργού Εξωτερικών, Ανδρέα Κατσανιώτη, ο οποίος δήλωσε ότι στηρίζει το πολύ σημαντικό έργο του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας.

Δείτε τις εργασίες του συνεδρίου: