Η καταδίκη του Ηλιοκεντρικού Συστήματος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (1797)

Πριν το ξέσπασμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στις αρχές του 18ου αιώνα, η εκπαίδευση στρεφόταν, σχεδόν αποκλειστικά, γύρω από την αποστήθιση μερικών κειμένων στα αρχαία ελληνικά (συνήθως μέσα από εκκλησιαστικά κείμενα), σε επισταμένη μελέτη των κανόνων της γραμματικής και στη θεολογία.

Ο Διαφωτισμός προσπάθησε να εισάγει τις θετικές επιστήμες, όπως τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, τη φυσική, την αστρονομία και την «υγιαίνουσα πειραματική φιλοσοφία», όπως ονόμαζαν τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα της Δύσης. Αυτήν, περισσότερο από καθετί άλλο, φοβόταν η Εκκλησία. «Οι συντηρητικοί», γράφει ο Πανούτσος, «και μαζί τους η επίσημη Εκκλησία νομίζουν ότι μπορεί να εκτρέψει τους νέους από την πίστη των πατέρων τους».

Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην προσπάθεια της να αποτρέψει την εισαγωγή των θετικών επιστημών στις οθωμανικές επαρχίες δεν δίστασε να αφορίσει και να αναθεματίσει αλήθειες της επιστήμης και της φύσης, όπως για παράδειγμα το ηλιοκεντρικό σύστημα.

Ο Γάλλος γιατρός και περιηγητής στην Ελλάδα Pouqueville αναφέρει σχετικά, ότι: «Τελευταία τυπώθηκαν βιβλία Μαθηματικών και πραγματείες Φυσικής που κανείς ωστόσο δεν διαβάζει. Γιατί σ’ αυτό το δύστυχο έθνος φοβούνται τον διαφωτισμό. Άκουσα Έλληνες να λένε ότι οι “Κόσμοι” του Fontenelle είναι βιβλίο που πρέπει να καταδικασθεί (το έχει μεταφράσει ο Κοδρικάς αλλά το αποκήρυξε το Πατριαρχείο)» (1).

Η μετάφραση του έργου του Fontenelle «Ομιλίαι περί πληθύος κόσμων» (Entretiens sur la pluralité des mondes), που κυκλοφόρησε το 1794, ήταν τολμηρό εγχείρημα γιατί μόλις πριν ένα χρόνο το Πατριαρχείο είχε καταδικάσει τις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Και γινόταν τολμηρότερο εξ αιτίας των σχολίων του Κοδρικά που έβαλαν εναντίον εκείνων «οπού υπό δεισιδαίμονος αμαθείας κινούμενοι δεν στέργουν τας αποδεδειγμένας ιδέας του κοπερνιακού συστήματος».

Έτσι, το έτος 1797 ο σχολάρχης της Πατριαρχικής Σχολής, Σέργιος Μακραίος, ανέλαβε τη «θεάρεστη» αποστολή για λογαριασμό της Ορθόδοξης Εκκλησίας να αποδείξει την ηλιοκεντρική θεωρία που είχε διατυπωθεί από τον Κοπέρνικο (2) ως λαθεμένη. Ο Σέργιος Μακραίος έθεσε μάλιστα σε κυκλοφορία ένα βιβλιαράκι με τούτο τον πομπώδη τίτλο, που από μόνος του μιλά για τη βλακεία του περιεχομένου: «Τρόπαιον κατά του Κοπερνικού συστήματος»!

Βεβαίως είχε προηγηθεί (1793) η καταδίκη του Γάλλου φιλοσόφου Βολταίρου από την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Μάλιστα στο πατριαρχικό τυπογραφείο τυπώθηκε (1798) η «Χριστιανική Απολογία», αντιρρητικός λόγος κατά του Βολταίρου, «προφυλακτικόν ιατρικόν εις εκείνους οπού θείω ελέει ακόμη δεν έπιον το Βολταιρικόν φαρμάκι».

Σ’ αυτό το γεμάτο δεισιδαιμονίες και ανοησίες κείμενο, οι διαφωτιστές αποκαλούνται «ιλουμινάτοι χοίροι» (από τότε έψαχναν να βρουν τους… Ιλλουμινάτους) και ο Βολταίρος «ψεύστης, συκοφάντης, γελοιαστής, χλευαστής, απατεών, κόλαξ, φαυλοβιώτατος, εμπαθέστατος, ασελγέστατος, με την παλλακίδα εις τα δίπλα του έως την εσχάτην του αναπνοήν». Βεβαίως με βρισιές και αφορισμούς δεν ανατρέπεται η λογική και η επιστήμη. Αλλά δεν είχαν και άλλο τρόπο, εφόσον τα εξ αποκαλύψεως θεόπνευστα δόγματά τους κατέρρεαν ως χάρτινος πύργος.

Διδάσκαλοι φερέφωνα του Πατριαρχείου και του σκοταδισμού στρατεύθηκαν στον… «ιερό αγώνα» απώθησης των ιδεών του Διαφωτισμού. Ένας από αυτούς τους «διδασκάλους», ο Πολυζώης Κοντός σατίριζε τις λογικές ιδέες γράφοντας στιχάκια:

«Φευ, οι φραντζεζοερασταί, φιλόσοφοι ογκώδεις,
στας λέξεις φαίνονται σοφοί και εις το ζην χοιρώδεις».

Οι «φραντζεζοερασταί» δεν ήταν άλλοι από τους Έλληνες διαφωτιστές που είχαν αφιερωθεί στον επαναπατρισμό του Ορθού Λόγου και κατηγορούνταν ως φίλοι και «πράκτορες» της Δύσης με «διαβολική» αποστολή να αλλοιώσουν τα ορθόδοξα φρονήματα των υπόδουλων ρωμιών!

Τις ίδιες απαράλλακτες μεθόδους συκοφαντίας εξάλλου, ακολουθούν και στις μέρες μας εναντίον όλων όσων επιχειρούν τον πλήρη εκδημοκρατισμό της κοινωνίας μας και τον διαχωρισμό Εκκλησίας – Πολιτείας. Για παράδειγμα, ο «άγιος» Κοζάνης Αμβρόσιος, ο οποίος με ρωμαίικη αλαζονεία δήλωνε στην ημερήσια αθηναϊκή εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος» (8/3/00), ότι: «Αυτοί που έχουν ανατραφεί στο εξωτερικό να μην έρχονται να μας λένε τι πρέπει να κάνουμε, γιατί εμείς θέλουμε να αναγράφεται το θρήσκευμά μας στις ταυτότητες όπως αναγράφεται και η υπηκοότητα, γιατί εμείς θέλουμε να είμαστε ορθόδοξοι χριστιανοί με τη βούλα!». Αντιλαμβάνεται λοιπόν ο αναγνώστης μία άλλη πτυχή της δυτικοφοβίας, η οποία δεν έχει να κάνει με ζητήματα πολιτικής ανεξαρτησίας του ελληνικού έθνους, αλλά με την εναντίωση της Εκκλησίας στις προοδευτικές ιδέες που περιορίζουν την ασυδοσία και θεοκρατία της. Και παραμένοντας πάντα στο ίδιο πνεύμα, πάμε πάλι πίσω στο 1797, όταν ένας άλλος ρωμιός σκοταδιστής, ο Κάλφογλου, σε στιχούργημά του καταριέται το «γαλλικό φως» και επισημαίνει τις συνέπειες για εκείνους που διάβαζαν «ολέθρια βιβλία», «αθεΐας λίμπερα», «φθοροποιούς πηγάς»:

«Όθεν, με αυτά τα φώτα, με φραντζέζικα χαρτιά
αναιδώς οι νέοι βάζουν εις τα σπίτια τους φωτιά» (3).

Ο Κωνσταντίνος Κούμας σημειώνει σχετικά: «Κατ’ εκείνους τους χρόνους και μόνη η διδασκαλία των μαθηματικών εθεωρείτο ως πηγή της αθεΐας, της οποίας πρώτον αποτέλεσμα ήτον η κατάργησις της νηστείας».

Υποσημειώσεις:
1. Κυριάκος Σιμόπουλος, «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τόμος Γ1΄, σελίδα 50, εκδόσεις «Στάχυ», Έκτη Έκδοση, Αθήνα 1999.
2. Φυσικά η ηλιοκεντρική θεωρία δεν είναι ανακάλυψη του Κοπέρνικου, αλλά του Έλληνα φιλοσόφου Αρίσταρχου από την Σάμο (320-250 π.Χ.), ο οποίος πρώτος υποστήριξε ότι η γη κινείται σε τροχιά γύρω από τον ήλιο και παράλληλα περιστρέφεται γύρω από τον άξονα της. Για το ηλιοκεντρικό σύστημα είχαν μιλήσει και άλλοι αρχαίοι σοφοί, όπως ο Αναξίμανδρος, οι Πυθαγόρειοι, ιδιαίτερα ο Φιλόλαος κ.α.
3. Κρέμου, «Ηθική στιχουργία προς τον εν Βουκουρεστίω ανεψιόν αυτού, ευρεθείσα εν Κωνσταντινουπόλει επί έτους 1797», Λειψία 1870.