Ο «Ρωσικός Κόσμος» αποκρυφιστική δυϊστική (μανιχαϊστική) κοσμολογία, μια τεχνητή έννοια εθνικισμού και ιμπεριαλισμού

«Each wrong idea we follow is a crime committed against future generations. »
Arthur Koestler, «Darkness at Noon»

Αγαπητέ αναγνώστη, το σχόλιο που ακολουθεί είναι ένα συμπλήρωμα σε άρθρο του γράφοντος που δημοσιεύθηκε στην φιλόξενη ιστοσελίδα της ΚΑΘΕΔΡΑΣ στις 20 Νοεμβρίου 2023 και αφορά στην περίφημη θεωρία του, ούτως ειπείν, «ρωσικού κόσμου».

Την αφορμή για την παρουσίαση του συμπληρωματικού σχολίου σε ένα θέμα, το οποίο έχει απασχολήσει και συνεχίζει να απασχολεί πλήθος σχολιαστών, αποτέλεσαν οι προσπάθειες να αποδοθεί σε αυτό το ιδεολόγημα λανθασμένα, όπως θεωρεί ο συντάκτης του παρόντος σημειώματος, μια ιδιαίτερη θεολογική διάσταση, όταν στην πραγματικότητα η λεγομένη θεολογική συνιστώσα αποτελεί απλά μια πτυχή μιας καθαρά γεωπολιτικής «μεγάλης ιδέας».

Η έννοια «Ρωσικός Κόσμος» (εφεξής «ρ.κ.») εμφανίζεται για πρώτη φορά στην «Ομιλία για την Ανανέωση της Εκκλησίας της Δεκάτης» (Βλ. εδώ) (не только в Риме, но и повсюду: и в Херсоне, и еще в Русском мире, Βλ. εδώ το κείμενο) ένα λογοτεχνικό μνημείο του 11ου αιώνα, στο οποίο ο «ρ.κ.» χρησιμοποιείται με την έννοια της «Ρωσίας» ή της «ρωσικής γης».

Την επόμενη φορά τον συναντάμε 800 χρόνια αργότερα στο άρθρο του ιστορικού Nikolai Kostomarov «Δύο ρωσικές εθνικότητες» (Nikolay Kostomarov, Dve russkiye narodnosti – Βλ. εδώ) με το ίδιο περιεχόμενο.

Κοιτάζοντας το παρελθόν (ή βλέποντας το μέλλον), γράφει ο Kostomarov, παρατηρούμε ότι οι συνθήκες για το σχηματισμό του «ρ.κ.» είναι «η επιθυμία για την προσάρτηση άλλων εδαφών, η οποία επιτελείται υπό τη σημαία της θρησκείας, της επιτυχίας, της καθαγιασμένης ιδέας της άδειας του Θεού, η εμπιστοσύνη στις μάζες, οι οποίες είναι υπάκουες στη δύναμη, όταν η τελευταία απλώνει το χέρι της για να τις προστατεύσει όσο τις χρειάζεται, και στη συνέχεια η παράδοση του δικαιώματος του λαού στα χέρια των εκλεκτών του».

Ο «ρ.κ.» σχεδιάστηκε ως απάντηση στη ρωσική διασπορά μετά την επανάσταση και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ.

Οι δημιουργοί του πίστευαν ότι η εποχή των εθνών-κρατών έφτανε στο τέλος της και ο «ρ.κ.» πρέπει να ερμηνεύεται ως «Ρωσία», ανεξάρτητα από τα πολιτικά της σύνορα, ως μια εναλλακτική λύση στην απομόνωση και στην αντίθεση με τον υπόλοιπο κόσμο.

Ο «ρωσικός κόσμος» δεν αποτέλεσε αμέσως μέρος της επίσημης πολιτικής του Κρεμλίνου.

Στην αυγή της «Ρωσικής Άνοιξης» το 2014, δημοσιεύθηκε μια συνέντευξη με τον A. Chesnakov, διευθυντή του Κέντρου Πολιτικής Συγκυρίας και πρώην αναπληρωτή διευθυντού του Τμήματος Εσωτερικής Πολιτικής του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας (Βλ. εδώ στα ρωσικά).

Ο Chesnakov τονίζει ότι η έννοια του «ρ.κ.» προτάθηκε στο Κρεμλίνο το 2004 από τον G. Pavlovsky (Gleb Pavlovsky) και υιοθετήθηκε από τον V. Surkov (Vladislav Surkov) και στη συνέχεια από τον Βλ. Πούτιν.

«Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000, τα διοικητικά μέτρα που θα διατηρούσαν την σταθερότητα του συστήματος εξουσίας ήδη δεν επαρκούσαν», δήλωνε ο Chesnakov.

Αυτή η άποψη είναι άκρως σημαντική, διότι στην πραγματικότητα σημαίνει το εξής: ελλείψει πραγματικού πολιτικού ανταγωνισμού, η κυβέρνηση διακήρυσσε όχι μόνο τη νομιμότητα και τη μονιμότητά της αλλά και το ρόλο της ως θεματοφύλακα του «ρωσικού κόσμου», ο οποίος εφευρέθηκε από αυτήν.

Η διαδικασία της μετάλλαξης του «ρ.κ.» είχε αρχίσει.

Από τη μία πλευρά, ναι μεν απέκτησε νέες έννοιες, όμως, από την άλλη, έχασε το συγκεκριμένο περίγραμμά του.

Σε μια συνέντευξη το 2021 ο V. Surkov αναφέρει ότι εισήγαγε τη θεωρία του «ρ.κ.» στη δομή της κρατικής πολιτικής περίπου το 2004, τονίζοντας ότι, «αυτός ήταν ένας τρόπος να δηλώσουμε ότι επιθυμούμε να διευρυνθούμε» (Βλ. εδώ).

Στις 15 Φεβρουαρίου 2022, σε ένα άρθρο του τόνισε για άλλη μια φορά ότι, εντός των σημερινών πολιτικών συνόρων της η Ρωσία «αισθάνεται περιορισμένη και πλήττει» (Βλ. εδώ).

Ο διευθυντής του Ινστιτούτου Ευρώπης της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών A. Gromyko (Βλ. εδώ) ξεχωρίζει την ιερότητα της εξουσίας και του πατερναλισμού μεταξύ των ορισμών των πολιτικών αξιών του «ρ.κ.» και της πνευματικότητας (με την έννοια της κυριαρχίας του πνευματικού πάνω στο υλικό), του μεσσιανισμού (η Μόσχα – Τρίτη Ρώμη), του ιδεαλισμού, της ταπεινότητας (ή της θεραπείας του πάθους) (Βλ. εδώ).

Έχει σημασία να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι, ουσιαστικά, ο Gromyko μετατρέπεται σε κήρυκα της ιερότητας του «ρ.κ.» εκ μέρους των Αρχών.

Η Σοβιετική Ένωση, ούσα ένα αθεϊστικό κράτος, αυτοανακηρύχθηκε ως η ανώτατη Αρχή και δεν χρειαζόταν μια εξωτερική θρησκευτική πηγή ιεροποίησης.

Μετά την κατάρρευση της κομμουνιστικής ιδεολογίας, το κράτος βασίστηκε και πάλι στην Εκκλησία για να αναγνωρίσει την εξουσία της ως ιερή.

Έτσι, ο «ρωσικός κόσμος» εμφυτεύεται από το Κρεμλίνο στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και αποκτά μια θεμελιώδη σημασία στον εκκλησιαστικό λόγο.

Η ιεροποίηση του «ρ.κ.», ένα δημιούργημα των πολιτικών παρασκηνίων της Μόσχας, τροφοδοτείται τώρα με θείες έννοιες από την Εκκλησία.

Ο πατριάρχης Κύριλλος αναφέρεται στον «ρ.κ.» τόσο συχνά, ώστε ο πολύς Legoyda είχε δηλώσει ότι ήταν αυτός, δηλαδή ο πατριάρχης Κύριλλος, ο οποίος εισήγαγε αυτό το ιδεολόγημα.

Έτσι, η έκδοση του βιβλίου του πατριάρχη με τον τίτλο «Επτά λέξεις για τον ρωσικό κόσμο» (Siem slov o russkom mire) αποτελεί την λογική κατάληξη αυτής της απόψεως.

Η ιεροποίηση του «ρ.κ.» πραγματοποιείται κυρίως μέσω της ταυτίσεώς του με μια άλλη χιμαιρική ιδέα, αυτή της «αγίας Ρωσίας».

«Σήμερα ο πυρήνας του ρωσικού κόσμου, γράφει ο πατριάρχης Κύριλλος, είναι η Ρωσία, η Ουκρανία, η Λευκορωσία και ο άγιος Λαυρέντιος του Τσερνίγκωφ εξέφρασε αυτή την ιδέα με τη γνωστή φράση: Ρωσία, Ουκρανία, Λευκορωσία – αυτή είναι η αγία Ρωσία»

Ως εκ τούτου, ο μύθος του «τριαδικού λαού» αρνείται στην Ουκρανία την ύπαρξή της ως μια ανεξάρτητη πολιτική οντότητα.

Στο γνωστό άρθρο του Timofey Sergeytsev «Τι πρέπει να κάνει η Ρωσία με την Ουκρανία» (Chto Rossiya dolzhna sdelat s Ukraynoy) (Βλ. εδώ), στο οποίο υπογραμμίζεται ότι δεν πρέπει να υπάρχει κράτος με τέτοιο όνομα, αποτελεί τη λογική εξέλιξη του ιδεολογήματος του «ρ.κ.».

Για τον Πατριάρχη Κύριλλο, ο «ρ.κ.» αποτελεί το προπύργιο των «παραδοσιακών αξιών» και, ως εκ τούτου, αποτελεί απειλή για τους εχθρούς του, οι οποίοι, ωστόσο, ποτέ δεν κατονομάζονται ούτε πολιτικά, ούτε γεωγραφικά, ούτε ονομαστικά.

Και αυτό γίνεται σκοπίμως, εφόσον με αυτόν τον τρόπο ο «ρ.κ.» γίνεται μέρος μιας αποκρυφιστικής δυϊστικής (μανιχαϊστικής) κοσμολογίας.

Σε αυτή, το κακό και το καλό, το σκοτάδι και το φως έρχονται αντιμέτωποι, ο δε «ρ.κ.» βρίσκεται a priori στην πλευρά του φωτός και του καλού.

Οι θεϊκές ιδιότητες αποδίδονται στη Ρωσία ως θεματοφύλακα και ορατής εικόνας του «ρ.κ.»: «αέναος καλοσύνη» («η Ρωσία δεν έχει επιτεθεί ποτέ σε κανέναν»), «παντοδυναμία-υπερδύναμη» («η Ρωσία δεν έχει χάσει ποτέ πόλεμο»).

Όλα τα αρνητικά στην ιστορία του «ρ.κ.» συνδέονται με τις ίντριγκες εξωτερικών ή εσωτερικών εχθρών.

Η δε τρέχουσα αντιπαράθεση είναι ένα άλλο κεφάλαιο σε αυτό το «έπος», όπου ο «ρ.κ.» είναι θύμα κάποιων μυστηριωδών δυνάμεων που θέλουν να τον καταστρέψουν.

Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι το ιδεολόγημα του «ρ.κ.» δεν είναι συνεκτικό.

Για παράδειγμα, η Marlene Laruelle από το George Washington University το ορίζει ως «κυμαινόμενο σημαίνον» (floating signifier), η ασάφεια του οποίου αποτελεί την εγγενή του ιδιότητα και το νόημα του οποίου εξαρτάται από το ακροατήριο και το συγκείμενο («The ‘Russian World’. Russia’s Soft Power and Geopolitical Imagination», Center for Global Interests Papers, May – FINAL-CGI_Russian-World_Marlene-Laruelle-1.pdf (caa-network.org)).

Με άλλα λόγια, ιδεολογία όπως και θεολογία του «ρ.κ.» δεν υπήρξε ποτέ.

Το περιεχόμενό του, για να το πούμε πιο απλά, είναι ένα συνονθύλευμα μύθων, παρομοιώσεων και συντηρητικών-αποστεωμένων ως επί το πλείστον ιδεών, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και η ορθόδοξη συνισταμένη, βεβαίως στη ρωσική της version.

Σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του Β. Πούτιν ότι η έννοια του «ρ.κ.» έχει χρησιμοποιηθεί με την τρέχουσα σημασία του «παλαιόθεν», σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του Πατριάρχη Κυρίλλου ότι ο «ρ.κ.» δεν εφευρέθηκε στη Μόσχα ή την Αγία Πετρούπολη, ο «ρωσικός κόσμος» είναι πράγματι μια τεχνητή έννοια και η γένεσή του δεν είναι δύσκολο να εντοπιστεί.

Έτσι, δεν είναι η ρωσική πολιτική που βασίζεται στο δόγμα του «ρ.κ.», αλλά το αντίθετο, ο «ρ.κ.» αποτελεί εφεύρημα της ρωσικής πολιτικής ελίτ για να δικαιολογήσει όχι μόνο τη μονιμότητα της εξουσίας, αλλά και τις οποιεσδήποτε εδαφικές της φιλοδοξίες.

Όμως από τότε που πρωτοεμφανίστηκε το νόημα του ιδεολογήματος του «ρ.κ.» έχει μεταλλαχθεί σε μεγάλο βαθμό και ενώ είχε προταθεί ως μια εναλλακτική λύση στον εθνικισμό και τον ιμπεριαλισμό σήμερα έφτασε να ταυτίζεται με αυτούς.

Το 2015, η M. Laruelle (βλ. ανωτέρω) προέβλεψε ότι ο «ρ.κ.», ως η ήπια δύναμη της Ρωσίας στις όμορες χώρες, θα μπορούσε να γίνει σταθερή.

Το 2024, ο «ρ.κ.» δεν συνδέεται πλέον με την «ήπια δύναμη» αλλά έχει γίνει αναπόσπαστο μέρος ενός ιδιαιτέρως επιθετικού λεξιλογίου.

Το 2014, ο πατριάρχης Κύριλλος υπογράμμιζε ότι, «κάθε πόλεμος με ανθρώπους διαφορετικών απόψεων και πεποιθήσεων είναι ξένος προς την αντίληψή μας για τον κόσμο», διότι «η θρησκευτική διάσταση του ρωσικού κόσμου είναι η πηγή της ειρήνης του λαού μας» (Βλ. εδώ).

Τώρα όμως έχουν αλλάξει οι καιροί και ο «ρ.κ.» είναι πλέον ο πόλεμος του πολιτισμού των «παραδοσιακών αξιών» εναντίον του «φιλελεύθερου πολιτισμού».

Έχοντας πάψει από καιρό να αποτελεί έκφραση «ήπιας δύναμης» για το κράτος, ο «ρ.κ.» έπαψε να είναι ο ίδιος και για την εκκλησία.

Το 2010, ο πατριάρχης Κύριλλος έλεγε ότι «το να ανήκεις στον ρωσικό κόσμο δεν καθορίζεται με τη βία, αλλά με βάση την ελεύθερη επιλογή ανθρώπων και εθνών. Επομένως, δεν μπορεί να υπάρξει επιβολή της ιδέας του ρωσικού κόσμου» (Βλ. εδώ). Όμως αυτή η δήλωση δεν είναι πλέον επίκαιρη.

Το 2023 ο Dugin δήλωνε ότι, η επιλογή της Ουκρανίας «να μην είναι μέρος αυτού που είναι η ίδια» είναι η αιτία της τρέχουσας σύγκρουσης (Βλ. εδώ).

Το να ανήκει κανείς στον «ρ.κ.» δεν είναι πλέον θέμα εθελοντικής επιλογής, αλλά προνόμιο εκείνων που μιλούν εξ ονόματός του.

Μόνοι τους αποφασίζουν ποιος ανήκει σε αυτόν και ποιος όχι, και είναι έτοιμοι να χρησιμοποιήσουν όλα τα μέσα για να επιβεβαιώσουν την επιλογή τους.

Εντούτοις αυτό το δόγμα κατέστησε τον «ρ.κ.» συνώνυμο με την οδύνη και τον χωρισμό, όπως π.χ. η απόσχιση της εκκλησιαστικής οργανώσεως στην Ουκρανία από το Πατριαρχείο Μόσχας και ο εμφανέστατος κίνδυνος να τεθεί εκτός νόμου.

Με άλλα λόγια, όλα όσα προσπαθούσε με μια εκνευριστική μυωπική αυταρέσκεια να διατηρήσει στην μετασοβιετική Ουκρανία το Πατριαρχείο Μόσχας χάθηκαν εν μια νυκτί (Sean Griffin, Research fellow at the Helsinki Collegium for Advanced Studies, University of Helsinki, Russian World or Holy World War? The Real Ideology of the Invasion of Ukraine) (Russian World or Holy World War? – Public Orthodoxy).

Στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Russkiy Mir διαβάζουμε:

«Ο ρωσικός κόσμος είναι μεταξύ άλλων και ρωσική συμφιλίωση, αρμονία, ρωσική αρμονία, ενότητα και υπέρβαση των σχισμάτων του 20ού αιώνα.

»Ο ρωσικός κόσμος δεν πρέπει να είναι τόσο μια ανάμνηση του παρελθόντος όσο μια ενεργή, κινητήρια αρχή για την οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος για έναν σπουδαίο λαό που ζει ειρηνικά με τον εαυτό του και με τον υπόλοιπο κόσμο» (Βλ. εδώ).

Σε ένα άρθρο του φιλόσοφος P. Shchedrovitsky (Βλ. εδώ) έγραφε ότι ο «ρ.κ.» οφείλει την εμφάνισή του όχι μόνο μεταξύ των εμιγκρέδων που εγκατέλειψαν την Ρωσική Αυτοκρατορία και τη ΕΣΣΔ μετά την κατάρρευσή τους, αλλά στις προσπάθειες του νέου ρωσικού κράτους να συμφιλιώσει εκείνους που έφυγαν παρά τη θέλησή τους με εκείνους που έμειναν.

Για παράδειγμα αυτό ήταν το σκεπτικό των προσπαθειών που κατέβαλε ο Ρώσος πρόεδρος για την επανένωση της Υπερόριας Ρωσικής Εκκλησίας με το Πατριαρχείο Μόσχας.

Εντούτοις πέρα από αυτές τις νηφάλιες και ομολογουμένως ελκυστικές προσεγγίσεις, στην πράξη παρατηρούμε αυτό που πάντα βλέπουμε να εμφανίζουν όλες οι «μεγάλες ιδέες» σε περιόδους κρίσεως, δηλαδή την έξαρση της εγγενούς ασθένειας του εθνοφυλετισμού και της αποξενώσεως, της αναζητήσεως των έξωθεν απειλών ως άλλοθι για την αδυναμία των φορέων αυτών των «μεγάλων ιδεών» να αντιδράσουν στη βάση του ορθού λόγου στην αμείλικτη διαλεκτική των προτεινόμενων από τις σύγχρονες κοινωνίες αλλαγών.

(Συνεχίζεται…)