Τα “άεργα όνειρά” μας περί ευτυχίας έπονται της ασκεψίας…

Μπορεί οι “ακκισμοί” της προσωποποιημένης πολιτικής γελοιότητας και απάτης να προκαλούν το θυμικό και να “δοκιμάζουν” την νοημοσύνη και την ανοχή μεγάλων κοινωνικών ομάδων, αλλά πολλοί πολίτες στον ύπνο τους τον ενδυμίωνο κάνουν “άεργα όνειρα” περί ευτυχίας και διεξόδου από τα αδιέξοδα. Και τι πιο πρόσφορο πεδίο σκέψεων και προβληματισμού απ’ αυτό της “ευτυχίας” και της διαδρομής της ως αντικείμενο επίμονης αναζήτησης και επιδίωξης, χωρίς ωστόσο να τίθεται σε λειτουργία ο μηχανισμός της σκέψης μας…

Αυτή η έννοια της ευτυχίας πάντως είναι λαβυρινθώδης. Τι είναι τελικά η ευτυχία; Μήπως συναρτάται με την προσωπική μας πορεία; Μήπως εξαρτάται από τις ψυχολογικές παρενέργειες του κράτους-πρόνοιας; Είναι η επιτυχία ταυτισμένη με την ευτυχία και εκ των πραγμάτων με το χρήμα, την εξουσία και τις ψευδαισθήσεις της καθημερινότητας; Μήπως είναι απλώς συρραφή απλών ευχάριστων και ανέμελων στιγμών απόλαυσης, όπως ο καθείς αντιλαμβάνεται την έννοια της απόλαυσης; Ένα εκνέφωμα, δηλαδή ένας ψεκασμός, μια στιγμιαία ρίψη συμπιεσμένων σταγονιδίων από αρωματικό σπρέι;

Πόσο ευτυχισμένοι είναι οι κάτοικοι των Σκανδιναβικών χωρών, οι οποίοι γνωρίζουν ότι από την “κούνια” τους μέχρι την αναχώρησή τους από αυτή τη διάσταση ζωής, υπάρχει το κράτος που τους φροντίζει; Αυτός άραγε είναι ο σκοπός του ανθρώπου; Να γεννιέται και να υπάγεται στην προστασία του κράτους-νταντά; Τίποτα δεν είναι βέβαιο, δεδομένου ότι επιστημονικές μελέτες κατέδειξαν ότι υπερβολικές δόσεις προστασίας του κράτους οδηγούν σε φαινόμενα κοινωνικής διαστροφής. Έτσι είναι, άλλωστε. Όσο απαραίτητη είναι η κοινωνική προστασία, τόσο χρήσιμη είναι και η τιθάσσευσή της. Οι υπερβολές ποτέ δεν ωφέλησαν τις ανθρώπινες κοινωνίες και δεν οδήγησαν στην ευτυχία.

Είναι γνωστός ο περίφημος κανόνας του Παράκελσου, σύμφωνα με τον οποίο η δόση προσδιορίζει κατά πόσον ένα στοιχείο μπορεί να γίνει δηλητήριο ή φάρμακο. Τα λεγόμενα κοινωνικά κράτη – πρόνοιας αντιγράφουν σε γενικές γραμμές αυτήν την πρακτική. Διαμορφώνουν τη ζωή των υπηκόων τους από την “κούνια ως το φέρετρο” κατά τρόπο ασφαλή. Το ότι όμως το αίσθημα της ασφάλειας υπήρξε πάντοτε ο “κληρονομικός εχθρός” του ανθρώπου, το ήξερε η Εκάτη στον Μάκβεθ του Σαίξπηρ. Το διετύπωσε και ο Φρίντιχ Γκέοργκ Γιούνγκερ, λέγοντας ότι το παραπάνω συναίσθημα τυφλώνει τον άνθρωπο και δεν τον αφήνει να δει την επερχόμενη δυστυχία…

Πολλοί φιλόσοφοι συνέδεσαν την ευτυχία με την ουτοπία και το πουθενά. Αν κανείς μελετήσει την τεράστια ουτοπική λογοτεχνία, αρχίζοντας από τον Πλάτωνα και φτάνοντας μέχρι το “Φάρεναιτ 451” του Μπράντμπουρι, τότε θα απαντήσει στο ερώτημα με ένα αποφασιστικό “όχι”. Η ευτυχία δεν βρίσκεται στο “πουθενά”. Ευτυχία υπό την έννοια να είσαι ευτυχής δεν υπάρχει στην ονειρεμένη ζωή. Ακριβώς όμως αυτή η ζωή περικλείει την ουτοπία. Είναι, δηλαδή, γεμάτη σχέδια για κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, όλες ουτοπικές μεταρρυθμίσεις.

Με ουτοπίες ωστόσο ο άνθρωπος μόνο διαλύει. Αντίθετα, υπάρχουν αρνητικές ουτοπίες, που κατά τον Τζ. Οργουέλ, μπορούν να οδηγήσουν σε εφιλατικές πραγματικότητες. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι σ’ όλες τις ουτοπίες, επίκεντρο είναι η ευτυχία του ανθρώπου. Δεν υπάρχει βέβαια αμφιβολία ότι όλοι οι άνθρωποι θέλουν να είναι ευτυχείς. Η άποψη αυτή φαίνεται τόσο τετριμμένη, που σχεδόν ντρέπεται κανείς να προσθέσει ότι προέρχεται από τον Αριστοτέλη. Τι σημαίνει όμως ευτυχία;

Στο ερώτημα αυτό δεν μπόρεσε χιλιάδες χρόνια τώρα να δοθεί απάντηση, που να ικανοποιεί τους ανθρώπους και να τους κάνει ευτυχισμένους. Η παράξενη διπλή έννοια της ευτυχίας προκαλούσε πάντοτε απορίες. Αν και όλοι επιδίωκουν την ευτυχία, ωστόσο δεν συμφωνούν σε τι ακριβώς συνίσταται. Ο Αυγουστίνος έλεγε ότι πρόκειται για επικίνδυνο λαβύρινθο… Φαίνεται παράδοξο. Είναι όμως αλήθεια. Επειδή η ευτυχία αποτελεί βασικά προσωπική υπόθεση του κάθε ανθρώπου, για το λόγο αυτό, η ευτυχία, η κοινωνία, το κράτος, το δημόσιο δίκαιο και η πολιτική, συνιστούν μεταξύ τους συμπληρωματικές έννοιες.

Κράτος και πολιτική αποφασίζουν για την οριοθέτηση των βασικών πλαισίων της ευτυχίας των πολιτών, όχι όμως και για τη συγκεκριμένη ατομική ευτυχία του καθενός. Η ευτυχία δεν αποτελεί ποτέ το άμεσο, αλλά το έμμεσο σκοπό. Κάτω από το φως αυτό, οι ουτοπίες αποκτούν παράξενες αποχρώσεις. Αν τις εξετάσει κανείς σύμφωνα με τις αξίες που κρύβονται στις καρδιές των συγγραφέων, τότε από την “Πολιτεία” του Πλάτωνα μέχρι την “Ατλαντίδα” του Φάκωνα, ανακύπτει, ιδιαίτερα στις κλασικές κοινωνικές ουτοπίες, μια φοβερή έφεση για τάξεις πραγμάτων που εγκαθιδρύονται με τη βοήθεια της βίας.

Αναπτύσσονται έτσι οι ολοκληρωτικές και εσχατολογικές πολιτικές αντιλήψεις, που δεν έχουν άλλο στόχο από την υποταγή του ατόμου σε κάποια εξουσία, η οποία αντλεί δύναμη από την ουτοπία για να διαιωνίζεται. Υπό αυτές τις συνθήκες οι παρούσες υπερβάσεις της κρατικά παρεχόμενης και ρυθμισμένης ευτυχίας δικαιολογούν την επιστροφή από την ουτοπία στο ρεαλισμό. Τούτο σημαίνει πως την ευτυχία μας, εμείς οι άνθρωποι, δεν τη βρίσκουμε έξω, αλλά μέσα στην πραγματική ζωή. Ετσι, η ευτυχία δεν είναι στόχος ή σκοπός. Περνά ένα συνοδευτικό φαινόμενο των ενεργειών μας προσαρμοσμένων στην πραγματικότητα.

Και απ’ αυτήν τη σκοπιά, η πείρα της πραγματικότητας καθίσταται περιεχόμενο ολοκλήρωσης ζωής, έτσι όπως τη διασθάνθηκε ο Σπινόζα, για τον οποίο η ευτυχία δεν είναι η αμοιβή της αρετής, αλλά αυτή η ίδια η αρετή!..