Τα δύο προβλήματα της εποχής μας

Στη συνείδηση του πολιτισμένου ανθρώπου παρουσιάζει η εποχή μας δύο μεγάλα προβλήματα, που αναζητεί το μυαλό να τα λύσει, συμβιβάζοντάς τα με την πνευματική απόσταση του μέχρι τώρα γνωστού κύκλου των κοινωνικών αξιών. Και τα δύο αυτά προβλήματα αναφέρονται στον καιρό μας. Μα το ένα, το τι χαρακτηρίζει την εποχή και συνεπώς τι την ομοιάζει και τι την ξεχωρίζει από τις άλλες εποχές και, ακόμη περισσότερο, από εκείνους που η πνευματική εμπειρία του σύγχρονου ανθρώπου έχει εξοικειώσει με τη σημερινή πραγματικότητα, αυτό λοιπόν το πρόβλημα είναι στατικό και εξωτερικό, είναι μάλλον άχρωμο και ψυχρό.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι, αντίθετα, δυναμικό και εσωτερικό. Είναι χρωματισμένο με την πορφύρα της αξιολογικής συγκρίσεως. Πλεονεκτεί ή μειονεκτεί η εποχή μας; Ανεβαίνει ή κατεβαίνει ο πολιτισμός μας σ’ αυτήν; Πηγαίνουμε σε πληρέστερες μορφές ζωής ή οπισθοδρομούμε σε ατελέστερες κοινωνικές συνθέσεις;

Είναι φανερό πως τα δύο αυτά προβλήματα έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους. Η διαφορά φαίνεται μερικές φορές από τη δεδομένη αξιολογική κρίση. Ο συντηρητικός, που με την κοντόφθαλμη λογική του κλαίει πάντοτε την παρακμή της εποχής του -κάθε εποχής – δημιουργεί για τον εαυτό του πρόβλημα διαφοράς, που ο άλλος άνθρωπος δεν τη βλέπει και που δεν υπάρχει. Ο ατομισμός, η υπέρμετρη αξιοποίηση του ατόμου, πήρε θέση κοινωνικού συμβόλου σαν αντίδραση στις προηγούμενες κοινωνικές καταστάσεις, ύστερα από τη Γαλλική Επανάσταση. Έστω κι αν οι Γάλλοι σήμερα, από λίγο-πολύ ανομολόγητο ψυχολογικό κλονισμό και από κάποια ακόμη καθαρή ατομικιστική, δηλαδή και εδώ επαναστατική δοκησισοφία, λένε πως η επανάσταση θάφτηκε από τα γεγονότα που ακολούθησαν.

Η σκέψη αυτή θέλει κάποιο ξεδιάλυμα. Βέβαια, όποιος γυρεύει τις απλές γραμμές και ικανοποιείται με τα εύκολα συνθήματα, τόσο χρήσιμη στην κυβέρνηση των κοινωνικών σχηματισμών, μα τόσο βλαβερά στην κατανόησή τους, νομίζει πως οι δύο αντιλήψεις που συγκρούονται σήμερα, η πολιτικοκοινωνική μορφή που αναδύεται από τη Γαλλική Επανάσταση και εκείνη που διαγράφεται και ανεβαίνει τον κατήφορο της εποχής μας, είναι χωρισμένες μεταξύ τους σαν τη μέρα με τη νύχτα. Έτσι εξηγείται η μεγάλη επιτυχία και η μεγάλη χρησιμοποίηση, η εκμετάλλευση που έγινε από όλες τις κινήσεις και τις ιδεολογίες, δεξιές και αριστερές, συντηρητικές και επαναστατικές.

Οι μύθοι είναι καλοί για όλους. Το αίτημα της κοινωνικοποίησης, της ατομικής μορφής του πολιτισμού μας, που παρουσιάζονταν σαν κάτι το καινούργιο, σαν μια απότομη άρνηση των κρατούντων ως το χθες. Κι αυτή η άρνηση του χθες, είναι ο μύθος που θέλγει περισσότερο. Αυτός είναι το διαρκές και έντονο κίνητρο κάθε δημιουργίας, καλής ή κακής. Η ανάγκη της φυγής από το παρελθόν, το θάμβος της αλλαγής, το καλύτερο μέλλον. Φαινόμενα μαζικής υποβολής που πολλαπλασιάζονται με το πλήθος, σε ένταση ασύγκριτα μεγαλύτερη από το άθροισμα των ατόμων που απαρτίζουν τις άμορφες κοινωνικές μάζες.

Το κίνημα αυτό, γιατί ακριβώς υπάρχει, καταδικάζει τις στατικές μορφές των ιδανικών και αναγκάζει στη συνεχή δυναμική ανανέωση των συνθημάτων και των επινοημάτων της πολιτικής. Αυτός είναι ο λόγος που η πολιτική εκμετάλλευση της αντίθεσης μεταξύ ατομισμού και κοινωνισμού προσέλαβε αυτήν την έντονη εικόνα. Ο ωφελισμός, που φαίνεται δυνατότερος μα και νωθρότερος από τη ραστώνη των απολαύσεων, που παρέχει μια δεδομένη κατάσταση, τους απομακρύνει από τη σαφή αντίληψη της κοινωνικής ροής, που είναι το διαρκές γίγνεσθαι.

Η φαντασία του, αντί να δουλεύει για να χαλκεύει κανούργιες μορφές προσαρμογής των συμφερόντων των πολιτών, εξαντλείται στην επινόηση χάρτινων πύργων και χαμηλών μύθων, που συκοφαντούν κάθε υποτιθέμενο ατίθασο και κάνουν έτσι να δημιουργείται σιγά και αθόρυβα το αντίθετο ρεύμα. Η αντίδρασή του και το δυνάμωμά του είναι, το συνηθέστερον, αποτελέσμα της μωρίας και της έλλειψης φαντασίας των κρατούντων. Της αυταρχικής αντίληψης άσκησης της εξουσίας. Της άκρατης ψυδολογίας και της “καταθλιπτικής” δημαγωγίας. Τα προηγούμενα και τα παραλειπόμενα, όλων των μεγάλων κρίσεων και αντιδράσεων, το καταδείχνουν αυτό αδιάσειστα…