Νέλσον Μαντέλα: Ο επαναστάτης είδωλο ενός πλανήτη

“Δεν θα απελευθερωθώ αν δεν απελευθερωθεί ο λαός μου” απάντησε ο Νέλσον Μαντέλα στον πατέρα Τζορτζ Μπους, όταν ως αντιπρόεδρος του Ρόναλντ Ρέιγκαν μεσολάβησε για την αποφυλάκισή του, την οποία ο Μαντέλα απέπεμψε.

Ο πλανήτης ολόκληρος, στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα αποχαιρέτησε τον μεγαλύτερο ηγέτη του 20 αιώνα, θέση που διεκδικεί από τον Μαχάτμα Γκάντι. Όποιος προσπαθήσει να ερμηνεύσει την συμβολή του Μαντέλα στην εξέλιξη της σύγχρονης ιστορίας το μόνο που δεν πρέπει να κάνει είναι να ταυτίσει την προσωπικότητά του αποκλειστικά με την Νότια Αφρική.

Παρακολουθώντας σήμερα συγκινημένος την κηδεία του, θυμήθηκα στις αρχές του ‘80 στο Λονδίνο που το Εργατικό Κόμμα της Αγγλίας είχε ξεκινήσει το μποϋκοτάρισμα της τράπεζας Barcklay, η οποία εμπορευόταν τα κεφάλαια από τα διαμάντια της Νότιας Αφρικής. Ο Μαντέλα ήταν για την αγγλοσαξωνική αριστερά το πρόσωπο που ενσάρκωνε την συγνώμη της αποικιοκρατίας στην Αφρική.

Toν Ιούνιο του 1988 χορεύαμε όλοι στο Wembley Arena στην αξέχαστη συναυλία που διοργάνωσαν σούπερσταρ καλλιτέχνες για την απελευθέρωση του Μαντέλα. Τότε ο Μαντέλα μας είπε με μήνυμα από τη φυλακή ότι η χαρά και όχι η λύπη φέρνει την ανατροπή. Η συναυλία μετατράπηκε σε ένα τρελό πάρτι. Έκτοτε, χάρη στον Μαντέλα, οι συναυλίες τέτοιου μεγέθους ανοίχτηκαν χωρίς φόβο στα πολιτικά σχόλια.

Όσο πλησίαζε η ώρα της απελευθέρωσης του, όλοι περιμέναμε ότι η Νότια Αφρική θα μετατρεπόταν στο επόμενο λουτρό αίματος. Θυμάμαι την εντύπωση που μου έκανε, όταν στις εργασίες για την ίδρυση του Οργανισμού μη Διάδοσης Χημικών Όπλων στη Χάγη, έγινε δεκτή η αντιπροσωπεία της Νότιας Αφρικής, μετά την κατάργηση του απαρντχάιντ. Ήταν μια αντιπροσωπεία πολύχρωμη, πολυεθνική. Ο Μαντέλα το προκάλεσε αυτό, μου είπε η ινδικής καταγωγής Νοτιοαφρικανή, μέλος της αντιπροσωπείας της χώρας της. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο κατάφερε να παραμερίσει το μίσος και να εμπνεύσει την αισιοδοξία στο λαό του. Το μήνυμά του προς όλη την αφρικανική ήπειρο ήταν λιτό και σαφές. Ευημερία και ειρήνη στην Αφρική δεν θα υπάρξει χωρίς την συνεργασία λευκών και μαύρων.

“Επιστρέφω σπίτι μου”, μου έλεγε συγκινημένη η λευκή νοτιοαφρικάνα συνεπιβάτης μου στο αεροπλάνο, την πρώτη φορά που έφτανα στο Γιοχάνεσμπουργκ. “Ο Μαντέλα μας άφησε ελεύθερους, είχα φίλες μαύρες και δεν μπορούσα να βρεθώ μαζί τους”, μου συμπλήρωσε. Ο Μαντέλα είχε αφήσει την προεδρία και είχε αποσυρθεί από την πολιτική. Είδα μια χώρα, όπου η μεσαία τάξη έπαιρνε σταδιακά τα ηνία της χώρας. Οι πλούσιοι λευκοί, πρωταγωνιστές του απαρντχάιντ, άφηναν την χώρα, για Αργεντινή και Αυστραλία, παραχωρώντας το χώρο στην ανερχόμενη μεσαία τάξη λευκών, μαύρων, Ινδών κα, που σε όλο το διάστημα του απαρντχάιντ υποχρεωνόταν σε αυτοπεριορισμό και λαθραίες σχέσεις. Μου είχαν κάνει εντύπωση οι χιλιάδες Ζούλου εργαζόμενοι που μετακινούνταν καθημερινά από το high tech επιχειρηματικό κέντρο του Γιοχάνεσμπουργκ στο ταπεινό Σοβέτο. Πακτωμένοι στα μικρά λεωφορεία αλλά προσεκτικοί, φτωχικά ντυμένοι αλλά πεντακάθαρα, είχαν βλέμμα γεμάτο αισιοδοξία ότι το μέλλον διαγράφεται αισιόδοξο στην Νότια Αφρική.

Τη δεύτερη φορά που ξαναβρέθηκα στη Νότια Αφρική σε μια σύνοδο του ΟΗΕ, στο Ντέρμπαν, κάθισα στο ίδιο τραπέζι με Νοτιοφρικανούς, έναν λευκό, μια Ινδή και έναν Ζούλου. Μου μίλησαν για τον Ανδρέα Παπανδρέου, που ως πρωθυπουργός της Ελλάδας στη δεκαετία του ‘80 αγωνίστηκε για την κατάργηση του απαρντχάιντ. Από διαφορετικές κοινωνικές και εισοδηματικές τάξεις ο καθένας, είχαν ήδη βρει πλέον τρόπους επικοινωνίας και συνεννόησης μεταξύ τους. Η συνύπαρξη στη Νότια Αφρική λειτουργούσε ήδη.

Ο Μαντέλα μέσα σε πέντε χρόνια, χωρίς πολλές φανφάρες, έδειξε σε ένα λαό, όπου ελόχευε το μίσος, ότι ο αλληλοσεβασμός είναι η μόνη πορεία μπροστά. Και δεν τόλμησε κανείς να του αντιμιλήσει ποτέ. Το σύνταγμα της Νότιας Αφρικής είναι ένα από τα πιο μελετημένα για τις ισορροπίες συνύπαρξης διαφορετικών κουλτούρων, εθνοτήτων, ιδεολογιών. Νομιμοποίησε τους γάμους των ομοφυλοφίλων, σε μια ήπειρο όπου οι ομοφυλόφιλοι θανατώνονται. Απενοχοποίησε την λέξη φυλή από τους ναζιστικούς λεκέδες που την κατατρέχουν μέχρι σήμερα.

Αργότερα που δούλευα στο πρόγραμμα MEDIA της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον κινηματογράφο, συνάντησα πολλούς κινηματογραφιστές από την Νότια Αφρική. “Μέσα από τις ταινίες μπορούμε να μιλήσουμε για την περίπλοκη ψυχή μας, μου είπε ένας από αυτούς. Μας μεγάλωναν ζουλού παραμάνες, τις οποίες δεν μπορούσαμε να αγκαλιάσουμε στο δρόμο, να συνοδέψουμε στο νοσοκομείο, στο σπίτι τους, όσο και αν τις αγαπούσαμε. Ήταν απαγορευμένο”. Αυτό το απαγορευμένο του απαρντχάιντ δημιούργησε χιλιάδες ενοχές στις ψυχές των λευκών νοτιοαφρικανών.

Θα πάρει χρόνο αυτή η ενδοσκόπηση στη Νότια Αφρική και θα επηρεάσει, σίγουρα, όλη την Αφρική. Την έφερε στην επιφάνεια το αστραφτερό χαμόγελο του Νέλσον Μαντέλα. Αυτό το αστραφτερό χαμόγελο που όλοι θέλησαν να φωτογραφηθούν δίπλα του, από τον Μπιλ Κλίντον μέχρι την Ναόμι Κάμπελ.

Ξεκινώντας το παντοτινό ταξίδι του στην αιωνιότητα, ο Νέλσον Μαντέλα συγκέντρωσε τους πάντες γύρω από την σωρό του, όχι για να κλάψουν, αλλά για να γιορτάσουν την ελευθερία για την οποία αγωνίστηκε σε όλη του τη ζωή. Μόνο στην κηδεία ενός Μαντέλα θα μπορούσαν ευρωπαίοι πρωθυπουργοί και πρόεδρος των ΗΠΑ να ξεχάσουν το πρωτόκολλο και να φωτογραφίζονται με τα κινητά τους. Έμμεσα, τους το υπέδειξε ο Μαντέλα.

Και δεν ήταν μόνο πολιτικοί, έως και στυγνοί δικτάτορες, που παρήλασαν αυτήν την εβδομάδα από την Νότια Αφρική. Πήγαν οι πάντες, από μαικήνες της οικονομίας και σούπερσταρ της σόουμπιζ μέχρι νομπελίστες. Ήταν η πρώτη κηδεία ενός επαναστάτη που προβλήθηκε ταυτόχρονα σε όλον τον πλανήτη και εκατομμύρια άνθρωποι αδιακρίτως χρώματος ή τάξης, δάκρυσαν αποχαιρετώντας τον. Ήταν το μόνο που δεν επεδίωξε ο ίδιος ο Μαντέλα, αλλά έγινε. Το πρότυπο, το είδωλο για όλους μας.