Η ιμπεριαλιστική φαντασίωση της Τουρκίας

Διαβάστε το άκρως ενδιαφέρον άρθρο του Behlul Ozkan, που δημοσιεύτηκε στους New York Times, 29/8/2014, για τον πρωθυπουργό της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου, με τίτλο “Η ιμπεριαλιστική φαντασίωση της Τουρκίας” και μεταφράστηκε από τις εκδόσεις “Ποιότητα”.

Ο Behlul Ozkan είναι επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μαρμαρά και ο συγγραφέας του βιβλίου Από την κατοικία του Ισλάμ στην τουρκική Vatan: Η πραγμάτωση μιας εθνικής πατρίδας στην Τουρκία.

Κωνσταντινούπολη. Τέλη της δεκαετίας του 1990, καθώς η Τουρκία παραπαίει από διάφορες πολιτικές και οικονομικές κρίσεις, υπήρξε μια πανεθνική συζήτηση για την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το κατά πόσο η ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση θα επιλύσει τα προβλήματα της χώρας.

Τότε, ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής στις διεθνείς σχέσεις στο Πανεπιστήμιο του Μαρμαρά.

Μεταξύ των καθηγητών στο τμήμα μου, υπήρχε μόνο ένας που ήταν αντίθετος στην ολοκλήρωση της Τουρκίας στη Δύση.

Ήταν ένας διακεκριμένος ακαδημαϊκός της ισλαμικής και της δυτικής πολιτικής φιλοσοφίας, και μια χαρισματική φιγούρα που απολάμβανε να αναλώνεται επί πολλές ώρες συνομιλώντας με τους φοιτητές του. Στις διαλέξεις του, ο καθηγητής υποστήριζε ότι η Τουρκία, εκμεταλλευόμενη την (πολιτική και θρησκευτική της) κληρονομιά και τη γεωγραφική της θέση θα μπορούσε να αναδειχθεί ηγέτιδα του ισλαμικού κόσμου.

Τώρα, 14 χρόνια αργότερα, ο καθηγητής, Αχμέτ Νταβούτογλου, έχει αναδειχθεί ως ο νέος πρωθυπουργός της Τουρκίας.

Οι διακηρύξεις του κ. Νταβούτογλου στην τάξη συχνά ακούγονταν περισσότερο σαν παραμύθια παρά σαν πολιτική ανάλυση.

Αναφερόταν σε διάφορα ιστορικά προηγούμενα. Της Βρετανίας, η οποία δημιούργησε μια παγκόσμια αυτοκρατορία μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου του 17ου αιώνα και της Γερμανίας, η οποία ήταν ένα κατακερματισμένο έθνος το οποίο μετά τον 19 αιώνα κατόρθωσε να γίνει μια παγκόσμια δύναμη.

Ο κ. Νταβούτογλου ήταν πεπεισμένος ότι το όραμά του θα μπορούσε να μετατρέψει μια χώρα που παράπαιε λόγω πληθωρισμού και σπάρασσε λόγω πολέμου με τους Κούρδους αυτονομιστές, σε μια παγκόσμια δύναμη.

Αποκρυστάλλωσε αυτές τις ιδέες το 2001 στο βιβλίο του Το στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας, το 2001, ένα χρόνο πριν έλθει στην εξουσία το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP). Στο βιβλίο, ορίζει την Τουρκία ως ένα έθνος «που δεν μελετά την ιστορία αλλά τη γράφει». Ένα έθνος το οποίο δεν βρίσκεται στην περιφέρεια της Δύσης αλλά και στο κέντρο του ισλαμικού πολιτισμού.

Το βιβλίο ήταν σαν μια προφητεία για το μέλλον της Τουρκίας. Ο ίδιος ο κ Νταβούτογλου έβλεπε τον εαυτό του ως ένα μεγάλο θεωρητικό στο πηδάλιο μιας χώρας που ταξίδευε, όπως έγραψε, μέσα στο «ποτάμι της ιστορίας». Ο ίδιος και η χώρα του δεν ήταν, κατ’ αυτόν, απλά πιόνια της παγκόσμιας πολιτικής, αλλά οι παίκτες που κινούσαν τα ιστορικά νήματα διαμορφώνοντας τον κόσμο.

Αυτές τις μέρες, ιλιγγιωδώς, τα φιλοκυβερνητικά μέσα τον εμφανίζουν να διαδραματίζει αυτό τον ρόλο. Εμφανίζεται σε on line βίντεο που παρακολουθούν εκατοντάδες χιλιάδες να βαδίζει πάνω στα χνάρια των μεγάλων οθωμανών σουλτάνων. Ακούμε «τα οράματά μου πολλών αιώνων εκπληρώνονται», «ο πνευματικός διάδοχος του Αμπντούλ Χαμίτ II».

Αλλά ο κ. Νταβούτογλου δεν είναι μια «νεο-οθωμανός», ένας επιθετικός προσδιορισμός που συνοδεύει τις αναφορές σε αυτόν. Είναι ένας πανισλαμιστής.

Το κίνημα, γνωστό ως οθωμανισμός εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1830 καθώς τα ελίτ της Αυτοκρατορίας αποφάσισαν να αντικαταστήσουν τους ισλαμικούς θεσμούς στα πεδία της εκπαίδευσης και της πολιτικής με άλλους που θα έμοιαζαν στους τότε σύγχρονους ευρωπαϊκούς θεσμούς.

Αντίθετα, ο κ. Νταβούτογλου πιστεύει ότι η Τουρκία πρέπει να κοιτάζει το παρελθόν και να αγκαλιάζει τις ισλαμικές αξίες και τους ισλαμικούς θεσμούς.

Όμως, ειρωνεία της τύχης, βασίζει το πανισλαμικό όραμα στις πολιτικές θεωρίες που χρησιμοποιήθηκαν για να νομιμοποιήσουν δυτική αυτοκρατορική επέκταση πριν από το 1945.

Ενώ υποτίθεται στοχεύει σε μια νέα τουρκική εξωτερική πολιτική για τον 21ο αιώνα, το magnum opus του αντλεί ιδέες από τις ξεπερασμένες αντιλήψεις γεωπολιτικών στοχαστών όπως του αμερικανού Alfred Thayer Mahan, του βρετανού Halford Mackinder και του γερμανού Karl Haushofer. Ο τελευταίος καθιέρωσε τον όρο «ζωτικός χώρος», μια φράση που έγινε πολύ γνωστή στη Γερμανία τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 για να τονιστεί ο σκοπός επέκτασης των γερμανικών συνόρων.

Σύμφωνα με τον κ. Νταβούτογλου, τα εθνικά κράτη τα οποία ιδρύθηκαν μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είναι τεχνητά δημιουργήματα.

Η Τουρκία, κατ’ αυτόν, πρέπει τώρα να χαράξει τη δική της πολιτική ζωτικού χώρου -μια φράση που χρησιμοποιεί χωρίς αναστολές.

Εκπλήρωση των σχεδίων του, θα επιφέρει την πολιτιστική και οικονομική ολοκλήρωση του ισλαμικού κόσμου, του οποίου η Τουρκία θα μπορούσε ενδεχομένως να καταστεί ηγέτιδα.

Η Τουρκία, υποστηρίζει, είτε θα καταστεί ηγέτιδα στον Καύκασο, τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή είτε θα παραμείνει μια χώρα που θα σφαδάζει από συγκρούσεις με κίνδυνο κατακερματισμού της.

Ως υπουργός Εξωτερικών ο κ. Νταβούτογλου θερμά πίστευε ότι η Αραβική Άνοιξη τελικά πρόσφερε στην Τουρκία μια ιστορική ευκαιρία για να εφαρμόσει αυτές τις ιδέες στην πράξη.

Πρόβλεψε ότι οι δικτατορίες που θα ανατραπούν θα αντικατασταθούν με τα ισλαμικά καθεστώτα, δημιουργώντας έτσι μια περιφερειακή ζώνη «Μουσουλμανικής Αδελφότητας» υπό την ηγεσία της Τουρκίας.

Ζήτησε δυτική υποστήριξη μεταμφιέζοντας τα σχέδιά του ως «δημοκρατική μεταρρύθμιση» της Μέσης Ανατολής.

Εντούτοις σήμερα, αντί των δημοκρατικών καθεστώτων που υποσχέθηκε πριν από τρία χρόνια, η Τουρκία συνορεύει με το αυτοαποκαλούμενο Χαλιφάτο του ISIS.

Πριν από δύο μήνες, μαχητές του εισέβαλαν στο τουρκικό προξενείο στην ιρακινή πόλη Μοσούλη, όπου ακόμη κρατούνται ως όμηροι 49 Τούρκοι διπλωμάτες.

Ο κ. Νταβούτογλου, ο οποίος υποστήριξε ότι η Τουρκία πρέπει να δημιουργήσει μια Ισλαμική Ένωση με κατάργηση των συνόρων, φαίνεται να μην έχει κάποια ιδέα για το πώς να ασχοληθεί με τους τζιχαντιστές στη Συρία και το Ιράκ, οι οποίοι έχουν καταστήσει τα τουρκικά σύνορα τόσο πορώδη όπως το ελβετικό τυρί.

Ως πρώην φοιτητής του κ. Νταβούτογλου που έχει διαβάσει εκατοντάδες άρθρα και τα βιβλία του, δεν μένω έκπληκτος για τους λόγους που η εξωτερική του πολιτική οδήγησε την Τουρκία σε αυτή τη γωνιά.

Ο νέος πρωθυπουργός κάνει λάθος να πιστεύει ότι το ρολόι στη Μέση Ανατολή σταμάτησε το 1918 -το έτος που η Οθωμανική Αυτοκρατορία καταστράφηκε- ή ότι η Τουρκία μπορεί να διαγράψει τα σύνορα της περιοχής και να γίνει ο ηγέτης της Ισλαμικής Ένωσης, αγνοώντας έναν ολόκληρο αιώνα αραβικού εθνικισμού και εκκοσμίκευσης.

Αυτό το οποίο χρειάζεται πρωτίστως να κάνει ο κ. Νταβούτογλου είναι να αποδεχθεί ότι η πανισλαμική κοσμοθεωρία του, με βάση την αρχαϊκή θεωρία του επεκτατισμού, είναι ξεπερασμένη.

Αντί για παλινόρθωση των ισλαμικών αξιών και θεσμών που έχει από καιρό εκθειάσει, πρέπει ο ίδιος να προωθήσει οικουμενικές αξίες, όπως είναι η δημοκρατία, το κράτος δικαίου, και η ατομική ελευθερία.

Μόνο τότε η Τουρκία θα μπορούσε να υπερνικήσει την πόλωση από την οποία πάσχει εγγενώς για να γίνει παράδειγμα των γειτόνων της.